Auteur: ciskaroth@gmail.com

Afscheid: vasthouden en loslaten

Van dichtbij maak ik mee, hoe zwaar het is om afscheid te nemen. “Zij” staat er vlak voor. Ze liet me deze afbeelding zien en zei:  “ik sta ook in de rij, op een gegeven moment ben ik aan de beurt, de dood hoort bij het leven.” Bijzonder van haar te horen hoe ze geraakt was. Toen ze op haar 48^e de prognose van 6 maanden had gekregen, vertelde ze me dat ze de dood als een grote zwarte wolk voor zich zag en dat beeld probeerde weg te drukken. Nu, ruim 5 jaar later, kan ze ernaar kijken, vanuit dankbaarheid. Nu begint ze er vragen over te stellen. En het aller moeilijkste onder ogen te zien, haar angst om haar geliefden nooit meer te zien. Hoe dapper, om het zo op haar manier te doen, stap voor stap.

Het thema afscheid (met de twee polen vasthouden en loslaten) vind je ook als een van de vijf spanningsvelden in het middeleeuwse Ars Moriendi model. In zijn boek Van levenskunst naar stervenskunst werkt Carlo Leget dit model uit. Ik gebruik het model ook in het onderdeel Spirituele Zorg van mijn cursus Palliatieve Zorg. Een model helpt om met afstand naar de situatie te kijken, om te zien wat er speelt en zo dit mooie, maar complexe werk vol te houden. Ik merk dat het een hulpmiddel is, evenals het enneagram, om innerlijke ruimte te scheppen, zodat je als zorgverlener levensvragen kunt bespreken.

Vasthouden is vaak nodig voordat je los kunt laten: je verdriet, pijn of angst vasthouden, onder ogen zien en ermee omgaan. Vasthouden kan ook door mooie herinneringen te koesteren of lieve woordjes in je oor te fluisteren, zoals een vriendin die hoorde bij het afscheid van een goede vriend.
Bij weinig innerlijke ruimte wordt het vastklampen in plaats van vasthouden. Zoals de dochter van een cliënt zich aan haar moeder vastklampte op haar sterfbed, omdat het verlies van haar vader 7 jaar daarvoor traumatisch voor haar geweest was. Voor deze dochter was het nodig eerst haar angst vast te houden, te herkennen en erkennen. Van daaruit kon ze loslaten.
Aan de hand van diverse casussen heb ik  met een groepje gedreven zorgverleners in Rotterdam het Ars Moriendi model uitgewerkt . Ook  heb ik workshops Spirituele Zorg gegeven voor een aantal grotere groepen.  Een van de deelnemers zei :“Hier gebeurt iets heel bijzonders dat in deze veilige setting mensen eerlijke verhalen delen in alle kwetsbaarheid”. Dan voel ik me geraakt, dankbaar dat ik zo’n proces mag begeleiden. Hoop dat 4 februari in Maastricht weer te gaan doen, er zijn nog plekken vrij!

Ik werd onlangs attent gemaakt op een visualisatie oefening van de dood (Guardian).  De achterliggende gedachte van deze oefening is dat het visualiseren van de dood helpt om deze te accepteren en doodsangst te verminderen. Ik heb deze oefening gedaan; het was een bijzondere gewaarwording en ik kan me voorstellen dat het inderdaad zo werkt. Het meest bezondere was om gewaar te worden dat er “iets” in je blijft bestaan, dat niet sterft, datgene wie je ten diepste bent, jouw zelf, je ziel, jij als stille getuige, observator…. Als angst ontspant, komt er vertrouwen. Bij mij het vertrouwen dat de gestorvenen om ons heen zijn als een wolk van stille getuigen. Een grote hulpbron voor mij.
Voor anderen die geloven dat er na dit leven niets is, biedt Irvin Yalom in zijn boek Tegen de zon inkijken hulp om met doodsangst om te gaan. Ook hij  banadrukt het belang van stilstaan bij je eigen sterfelijkheid voor je psychische gezondheid. Zodat we tot afscheid kunnen komen, zoals de dochter, die na het vasthouden eindelijk naar haar moeder kon zeggen Je mag gaan, wat ook dichtbij nadert, mooi verwoord door Hans Stolp:

Ga maar, en laat los.
Je hebt een stille winst behaald
op wat je hier,
op aarde, te doorleven kreeg.
Je bent gegroeid door stormen heen,
je bent gerijpt –
en wij, wij lazen de wijsheid
die in jou rijpen mocht
aan je ogen, aan je woorden af.

 

Door deze kaart werd ik erbij bepaald dat Color Mix 15 jaar bestaat! Even mijn aandacht waard. Die van jou ook? Lees dan mijn nieuwste blog!

Eigenlijk heb ik al ruim 30 jaar geleden de naam Color Mix aan mijn kleuren business gegeven. Toen ik in 2004 mijn enneagram opleiding begon, werd ik me bewuster van mijn neiging uit de spotlight te blijven, ook uit die van mezelf. Toen inmiddels wat meer overtuigd van wie ik ben en wat ik doe, er toe doet, durfde ik het aan om mezelf meer bekend te maken en schreef me in bij de kamer van Koophandel, voilà! Soms duurt het even…. Na mijn enneagram trainingen en mijn coaching onder de paraplu van Color Mix, volgden ook mijn aanbod in de palliatieve zorg en rouwbegeleiding. Een mix dus, maar wel in verbinding met kleur. De basis van het zien van kleuren is licht; licht is een vorm van energie. Zo is kleur voor mij het symbool van in het licht treden, aanwezig zijn en energie steken in wat er voor mij toe doet.

Het mooie van het enneagram vind ik dat je ontdekt door welke kleur bril je kijkt.
Je zien is gekleurd door je ervaringen, door hoe je gehecht bent als kind, door je verwondingen en trauma’s, die je mede tot jouw persoonlijkheid gevormd hebben met jouw automatische patronen. Door welke bril kijk jij naar de werkelijkheid? Naar de ander? Naar jezelf?

Onlangs waren hier vier vriendinnen voor een enneagram workshop. Zij kenden elkaar al bijna 20 jaar, eerst als collega’s. Zelfbewuste vrouwen met hun voeten stevig op de grond. Ik hoefde hen echt niet te vertellen in welk hokje zij pasten, zei één van hen. Die middag heb ik met hen gekeken door welke bril zij kijken en hoe dat hun leven en werk heeft gekleurd. Wat bracht dat een herkenning, ontroering en verbinding! En dat gun ik meer mensen.

Energie volgt aandacht, is een gouden regel, dus niet alleen aandacht voor het 15 jarig bestaan van Color Mix, maar ook een actie, een traktatie! Op een gratis kleuren quick scan voor iedere deelnemer die aan een enneagram workshop deelneemt. Meld je aan en we prikken een datum! Nog vragen? Mail, app of bel me!

 

Toename psychische klachten zorgpersoneel las ik onlangs in de krant. Vanwege de hoge werkdruk. Ik werd geraakt, niet alleen vanwege deze lijdensdruk, maar ook door het belang van aandacht voor de psyche van dit zorgpersoneel.  Dat krijgt het in de cursus Palliatieve Zorg, die ik geef. Het gaat niet alleen om aandacht voor de symptomen, besluitvorming, communicatie en spirituele zorg in de palliatieve fase, maar ook om  aandacht aan hoe jij zelf in de zorg staat. Met jouw gevoelens, gedachten, handelen en wie je in wezen bent. Met jouw stressreacties. Die vaak niet alleen te maken hebben met een hoge werkdruk, maar ook met je automatische patronen.

Daar kijken we naar m.b.v. het enneagram. Dit model brengt de verschillen in persoonlijkheid en je motivering in kaart.  Ook welke kenmerken je overneemt onder stress en hoe je je gezonde deel versterkt en daarmee je draagkracht vergroot. Dat doen we in een veilige setting, waarin je tot zelfreflectie komt, gespiegeld wordt en verbinding ervaart. Een persoonlijk coachgesprek maakt deel uit van de cursus.  Je ontdekt soms gestapeld verdriet of eerdere psychische verwondingen. Maar ook zicht op hoe je je staande hebt gehouden en hoe je er mee verder kan. Quotes van deelnemers aan deze cursus: “Heel interessant, een verrijking voor het leven.”” Zeer waardevol en nuttig, niet alleen voor mijn werk, maar ook gegroeid als mens”.

Velen in de palliatieve zorgverlening geven aan dat het zo’n voldoening geeft om er voor de ander te kunnen zijn. Om in afstemming op de ander echt contact te hebben en de juiste zorg te bieden. Om dit te kunnen blijven doen, is het des te belangrijker om ook naar jezelf als zorgverlener, als mens, te kijken, zoals naar je patronen onder stress. Wat bezorgt jouw stress en hoe uit stress zich bij jou? Wat zijn jouw valkuilen en schaduwkanten? Herkenning van patronen en erkenning daarvan, juist in een groep van gelijkgestemde mensen, doen zo goed. Als je benieuwd bent naar 9 verschillende stressreacties (deze gelden niet alleen voor zorgpersoneel), klik dan hier

Stress-reacties zijn diep menselijk en geven zicht op behoeften en verlangens waar niet aan voldaan is. Belangrijk dus dat je deze herkent. Ook bij de ander.  Als je je eigen levensgeluk serieus neemt en wil investeren in een cursus of persoonlijk gesprek, ben ik er voor jou! Voor zorgverleners in Rotterdam vanaf 10 oktober of vanaf 21 januari in Maastricht en anders, maak een afspraak. Van harte welkom!

Dit welkom is zo mooi verwoord door Floortje Agema in haar gedicht Welkom,  klik hier

 

Vorige week was ik aanwezig bij een masterclass gegeven door dr. Edith Eva Eger. Wat een indrukwekkend verhaal! Ik werd geraakt, geïnspireerd en deel graag wat zij daar meegaf.

Edith Eva Eger wordt ook wel de ballerina van Auschwitz genoemd. Als 16 jarig meisje heeft zij voor Mengele moeten dansen. Haar vader en moeder zijn daar beide vergast. Zij heeft het concentratiekamp overleefd, samen met haar zus. Ze is naar de VS geëmigreerd, rond haar 50^e psycholoog geworden en zich gespecialiseerd in omgaan met trauma. Ook zelf heeft zij haar eigen trauma’s aanschouwd, deze kunnen integreren in haar leven en zoals ze zelf zegt: de keuze kunnen maken tot vrijheid, dankbaarheid en vergeving.

Ze zei: “Voel wat je voelt! Er is geen vergeving zonder eerst de woede te voelen. Wat je niet voelt, kun je niet helen. Reageer niet op grond van je primaire gevoel van boosheid, angst en frustratie, maar blijf ook niet vastzitten in je gevoelens”. De kernboodschap van Edith Egger is “Je hebt een keuze”. Een keuze tussen gevangen blijven zitten in de wrok van slachtofferschap of vrijheid. Ze vertelde dat ze in Auschwitz een god had ontdekt, die haar als een gids had laten zien hoe haat in liefde veranderd kon worden; die haar had begeleid om eerst diep adem te halen, niet direct te reageren en eerst te voelen wat ze voelde, daarbij te blijven (ook kun je kiezen hoe lang je daar bij blijft), zonder oordeel. Die haar tijdens de Dodenmars, toen ze weigerde als kannibaal te overleven, haar blik richtte op het gras om dat te eten.

Ze ziet het als een opdracht om alles wat pijnlijk was aan te kijken, te voelen en daarin te zoeken naar wat haar gegeven werd. Wat ik heel intrigerend vond is hoe Edith Eva  Eger tegen vergeving aankeek. Het heeft haar veel gebracht om zichzelf te vergeven: dat zij het overleefd had en haar moeder niet. Daarmee gaf ze zichzelf toestemming om vrij te zijn. Vrij van schuld en schaamte. Zichzelf te vergeven stelde haar in staat niet langer gevangen te blijven zitten in “waarom ik? ”, maar te kunnen gaan naar “wat nu?”. Ook om te kunnen gaan naar wat ze werkelijk wil rond haar eigen levenseinde: ze wil graag dankbaar sterven. En zolang ze leeft (inmiddels is ze  91 jaar oud!), een balans te hebben van werken, liefhebben en spelen. Hier vond ze haar bestemming in het leven: God had een plaats voor haar. Toen ze dit zei, raakte ik ontroerd. Wat een liefde sprak daar uit, een welkom, een erbij horen bij een groter geheel. En die plek mogen we innemen, mag ik innemen, hoe geweldig is dat.

Verder riep ze op om compassievolle luisteraars te zijn, de ander uit te nodigen om meer te vertellen en daarmee een helende atmosfeer te scheppen, zodat geheimen gedeeld kunnen worden. Ook te delen wat je echt wil, waarmee we de ander in staat stellen verantwoordelijkheid te nemen en in die zin een “spirituele verloskundige” te zijn. Om een bevalling te begeleiden van de “jij” zoals je bedoeld bent. Een metafoor, die mij aanspreekt, temeer ik sinds 10 dagen oma ben van een prachtige kleinzoon, liefdevol welkom geheten. Liefde, zoals dr. Eger verwoordde, is het vermogen om los te laten. Na zelf ook een proces te hebben doorgemaakt van voelen, voelen en nog eens voelen, heb ik ervaren dat gestolde rouw vloeibaar kan worden (met hulp van anderen) en kunnen ontdekken wat mij gegeven is. En dat liefde dan kan stromen.
En dan nog hebben we elkaar nodig om herinnerd te worden aan dat wat niet automatisch gaat, zoals vanochtend mijn Pilates-trainer mij zei: “Neem de tijd om te voelen wat je voelt”. Ik glimlachte.

Ben benieuwd welke keuze jij hebt gemaakt en welk geschenk jij hebt ontdekt in voelen wat je voelt als het leven pijnlijk is….

In 2017 heeft Edith Eger het boek DE KEUZE geschreven, een enorme aanrader! Ter inspiratie is een deel van het interview van deze masterclass beschikbaar gesteld op YouTube (door publicatiebureau In de Wolken en expertisecentrum Omgaan met Verlies ). Ook op haar website kun je meer informatie vinden: https://dreditheger.com/.

Ik merk, in gesprekken met anderen en ook bij mezelf, dat praten over het levenseinde niet vanzelfsprekend is. Soms kan de aanleiding zijn een vraag naar je wensen voor 2019. Tijdens de jaarwisseling speelde ik met een groep vrienden Openhartig Vuurwerk, een kaartspel om wensen, ideeën en voornemens te delen. Ik houd van zulk soort spellen, tijdens Thanksgiving (een familie-traditie overgehouden aan ons verblijf in Amerika) komen dergelijke vragen ook altijd bij ons op tafel.

De vraag tijdens oud en nieuw was “wat zijn je wensen voor dit jaar?” Een van onze groep zei dat hij zijn administratie op orde wilde brengen, voor het geval hem iets zou overkomen. Dat raakte iets bij mij. De dag ervoor tijdens een wandeling, was die wens bij mij ook omhoog gekomen. Want ook al heb ik in mijn werk in de palliatieve zorg daar de nodige gesprekken over gevoerd, praten over je eigen levenseinde is toch wel even anders. En het regelen nog weer een stap verder.

Dat heb ik afgelopen maanden ook bij andere zorgverleners ervaren, toen we het hadden over besluitvorming in de palliatieve fase. In de cursus Palliatieve Zorg, die ik geef,  zijn we niet alleen bezig met hoe we daarin anderen kunnen begeleiden, maar ook hoe je er zelf in staat. Deze zorgverlener herkende haar neiging de vraag over haar eigen levenseinde te vermijden. Ook herkende ze haar eigen angst, haar doodsangst. Ze had ergens de gedachte dat zodra ze er over zou praten, het noodlot toe zou slaan. Toen ze die angst herkende,  erkende en die ontspande, kwam er ruimte om zich te bezinnen over welke wensen zij nu zelf had. Na het nodige graafwerk werd haar duidelijk wat ze daarin wilde, belangrijk vond. Kon dat vervolgens helder delen met haar man en dochter. Het werd voor haar een bijzonder moment van verbinding. Ik zie uit naar de start van een nieuwe cursusgroep Palliatieve Zorg morgen in Maastricht en 11 april in Tiel!

Wat maakt nou dat het niet vanzelfsprekend is te praten over je levenseinde? Als ik naar mezelf kijk, zie ik mijn zoeken naar harmonie. Het enneagram hielp mij deze drijfveer te herkennen. Het levenseinde brengt afscheid nemen met zich mee. Dat doet pijn, is rauw en hartverscheurend, dat is verre van harmonieus. Logisch dat ons brein dat probeert te vermijden. Ons eigen levenseinde onder ogen zien vraagt dus verduren van ongemak. Terwijl ik dit schrijf merk ik bij mezelf ook nu dat ik de neiging heb te sussen, te bagatelliseren. Overlevingsdelen komen automatisch in werking. Hoe zinvol is het, bij jezelf (en de ander) te herkennen of het gaat om de beleving te verkleinen van iets heel pijnlijks in het hier-en-nu, wat beschermend is en je helpt overeind te blijven. Waar niks mis mee is. Of dat het gaat om het verdringen ervan, op een moment dat we niet hoeven te overleven, maar kunnen leven. Dan kunnen we verantwoordelijkheid nemen vanuit ons gezonde deel om het innerlijk (en je administratie) weer op orde te brengen.

Een praktisch handvat om je wensen naar boven te halen is Het Wensenboekje dat te downloaden is op de website doodgewoonbespreekbaar. Hierin is aan te geven wat in je laatste levensfase belangrijk is, wie je zou kunnen ondersteunen, wat je nog graag zou willen doen, wat en aan wie je wat wil nalaten, waar gegevens te  vinden zijn; of er nog iets is wat je zou willen bespreken en met wie, waar je zou willen sterven; of je alles geregeld hebt, zoals een zorgverklaring over behandelwensen en behandelgrenzen. Belangrijk om ook met je huisarts te bespreken.

In de overtuiging dat we allemaal een gezond deel hebben, bij deze mijn wens voor dit jaar, voor jou en mij: deel wat van belang is, laat (van) jezelf spreken! Zodat we voluit leven tot het einde.

(foto door Matt MacGillivray CC)

Aantal meldingen van euthanasie plots fors lager
Vorige week las ik ’s morgens in de krant een artikel met bovenstaande kop. In de periode 2003 – 2017 steeg het aantal meldingen van euthanasie van minder dan 2000 in 2003 naar ruim 6500 in 2017. Maar de eerste negen maanden van 2018 laten een forse daling zien. Als mogelijke verklaring wordt gegeven: “dokters worden kopschuw ”, sinds er dit jaar naar 5 gevallen van euthanasie strafrechtelijk onderzoek wordt gedaan.

Mij overviel een gevoel van verbazing, toen ik in dat artikel ook las dat mijn eigen huisarts besloten had niet langer euthanasie te verlenen. Vanwege de hete adem in zijn nek door het Ministerie van Openbare Zaken en de Gezondheidsinspectie. Hij bleek in een ander artikel te vertellen over zijn onaangename ervaring te moeten verschijnen voor de toetsingscommissie. Hij had geen moeite met de vragen van de commissie of het afleggen van verantwoording van zijn zorg, maar wel dat hij zich daar realiseerde dat achter de toetsingscommissie het strafrecht huisde. Ook kwam mij het beeld voor ogen van een palliatief arts vrij direct nadat zij euthanasie had verleend. Aangedaan, wit weggetrokken en met de woorden, “het went nooit”. En de woorden van een SCEN arts kwamen op, “ik zie euthanasie als een daad van compassie”. Hij vergeleek het met het genadeschot toedienen aan een dodelijk getroffen soldaat op het slagveld, die ondraaglijke pijn ervaarde. Door een verlossend schot uit zijn lijden verlost.

Mijn gevoel van verbazing ging over in begrip en respect voor de betrokkenheid, het begaan zijn en de moed van deze artsen, om vanuit zorg voor zowel de ander als zichzelf, een keuze te maken, om al dan niet mee te werken aan het verlenen van euthanasie.

Ik besprak het artikel in mijn module Besluitvorming rond het levenseinde, die ik vorige week aan zorgverleners gegeven heb. Bijzonder om ook daar verschillende standpunten tegen te komen. Een zorgverlener, die ervoor kiest om vanuit geloofsovertuiging niet aanwezig te zijn bij de zorg en de uitvoering door een arts van euthanasie. Een andere zorgverlener, die na vier jaar zorg en begeleiding aan haar cliënt, meemaakte dat haar cliënt zijn huisarts verzocht had hem te helpen bij zelfdoding. De cliënt zelf was diep  overtuigd van dit verzoek, vrijwillig en weloverwogen, hij leed uitzichtloos en ondraaglijk. Ook zijn arts was ervan overtuigd, maar de kinderen waren het niet met hun vader  eens en hadden het er erg moeilijk mee. Hoe pijnlijk om aan het levenseinde geen eenheid en harmonie te ervaren! Toen hij echter het drankje begon te drinken, hoorden zijn kinderen de vogels fluiten. Zij zeiden aangedaan “Als de vogels zingen, dan is het juiste moment daar”… Het raakte me. Dat door in het hier-en-nu-te zijn de werkelijkheid aanvaard kon worden en eenheid werd ervaren.

Natuurlijk vraagt het bepalen van het juiste moment een zorgvuldige afweging. Deze wordt beschreven in de wet in de zes zorgvuldigheidseisen, waar een arts aan moet voldoen. Zelf heb ik regelmatig meegemaakt in de terminale zorg, dat er wel een euthanasieverzoek lag, maar dat die niet jaarlijks een update had gekregen, wat wel nodig is. Ook heb ik gemerkt dat het hebben van een euthanasieverklaring op zich al rustgevend is voor de cliënt. Het idee dat uitzichtloos en ondraaglijk lijden vanuit eigen regie voorkomen kan worden. Toch kozen de meeste cliënten uiteindelijk voor palliatieve sedatie. Bijna één op de vier sterft op deze manier, terwijl één op de 20 sterft m.b.v. euthanasie.

Palliatieve sedatie valt onder normaal medisch handelen. Als de levensverwachting minder dan twee weken is en symptomen als pijn, delier of benauwdheid onbehandelbaar zijn, wordt het bewustzijn zodanig verlaagd dat er comfort optreedt. “Je lichaam kiest dan zelf een moment om het leven los te laten”, zoals Bart mooi verwoordt in de wat oudere, maar nog steeds aangrijpende film Kom mij maar halen  

Praten over het levenseinde is niet vanzelfsprekend voor de meesten onder ons, hoe doe je dat nou? In mijn volgende blog ga ik daar op in.

 

Op dinsdag 11 september 2018 biedt Inloophuis De Cirkel Helmond in samenwerking met Ciska Roth van Color Mix en Els Boekhorst van Something Els en hun team, vrouwen getroffen door kanker een gratis verwendag aan, de Bella Donna Dag.

Geconfronteerd te worden met kanker, zet je wereld op zijn kop. Wat kan het dan een verademing zijn om even aandacht aan jezelf te geven. Te ervaren wat het is om met behulp van je ademhaling in het hier-en-nu te kunnen zijn. Te voelen hoe je huid zich kan ontspannen met een heerlijke huidverzorging.  Zien wat kleuren met je doen. Zien hoe een juiste kleur lipstick je doet stralen. Haaradviezen te krijgen na chemo en te genieten van een hoofd-en handmassage.  En hoe bijzonder het is  om lotgenoten te ontmoeten te midden van ontspanningsmomenten.

Tijdens de Bella Donna Dag kunnen 15 vrouwen gratis deelnemen aan workshops: kleur & haaradvies, huidverzorging en visagie. De dag wordt geopend met een workshop Ruimte scheppen door adem en stem. Ook wordt er een gezonde, smakelijke lunch geserveerd. De verwendag begint om 9.30 uur en eindigt rond 14:30 uur. Spreekt zo’n dag je aan en heb je niet eerder mee gedaan, meld je dan aan bij Inloophuis De Cirkel. Email: info@inloophuisdecirkel.nl  of telefoon: 0492-347904.