Categorie: Geen categorie

Daar is-ie dan: mijn nieuwe cursus Cirkel van verlies! Na jaren van ontwikkeling en van in de kast laten liggen, voel ik dat ik nu zover ben om deze cursus aan te bieden.

Ook is het moment daar om de cursus Palliatieve Zorg af te ronden, die ik bijna tien jaar aan honderden cursisten heb gegeven met veel plezier en waardering. 1 oktober geef ik de laatste module van de cursus Palliatieve Zorg en start de nieuwe cursus Cirkel van verlies op 3 oktober in Tiel en 8 oktober in Helmond.

Toen ik zelf nog aan het bed stond van de palliatieve client, merkte ik dat ik soms zo geraakt werd door pijn en lijden, dat ik er buikpijn van kreeg. Ik miste toen zo de woorden om dat te kunnen delen. Ook miste ik de plek, de begeleiding en de vaardigheden om te kunnen onderzoeken waar die buikpijn, gevoelens van onzekerheid en twijfel vandaan kwamen. En miste ik soms ook zo het onderscheidingsvermogen tussen wat van de client was en wat van mij was en wat zich in mij roerde.

Door ontmoetingen en opleidingen  (zoals bij Land van Rouw en traumatrainingen bij Praktijk Parabel) heb ik nu meer kennis, inzicht en ervaring in het omgaan met verlies, rouw en trauma. Mijn expertise en praktijk van palliatief verpleegkundige is in de loop de jaren gekanteld naar rouwtherapie en begeleiding van mensen die hulp zoeken in het omgaan van verlies en rouw. Ik merk nu behoefte te hebben om me op hierop te focussen. Het is een groot verlangen van mij om het geleerde te delen, zorgverleners bij elkaar te brengen, die zich willen verdiepen in het omgaan met verlies en rouw en aandacht te geven aan trauma-sensitieve zorgverlening!

Vandaag is het Blue Monday, ik kijk naar buiten, waar zware sneeuwvlokken naar beneden dwarrelen. Hoe het Japans Esdoornboompje in de tuin de sneeuw draagt en in alle helderheid daar staat te stralen. Prachtig en koud. Mijn gedachten gaan uit naar de loopgraven in Oekraïne en de benarde situatie in de Gazastrook. De tekst “Lay your weapons down” zingt door me heen. Ik zet het nieuwste album van Peter Gabriel op en ontdek dat deze woorden staan in de song “Live and let live”, leef en laat leven. Prachtig lied, waarvan de woorden zo resoneren bij mij.

Every wound can lock you away (elke wond kan je opsluiten)
You can walk, or you can choose to remain (je kan weglopen of besluiten te blijven)
But every day can pass you by (maar elke dag kan jou voorbij gaan)
While you were holding the key (terwijl jij de sleutel vasthield)

Elke wond kan je opsluiten brengt me terug bij een traumatraining, waar mijn supervisor mij de metafoor van het hok van de heks in het sprookje Hans en Grietje aanreikte. Hans kreeg de sleutel aangereikt van Grietje en het enige wat hij hoefde te doen was eruit lopen. Het bepaalde mij zo dat bij het onder ogen zien en erkennen van trauma, er altijd een keuze is. En beweging mogelijk. Dat trauma niet het laatste woord heeft. En dat dat mij zo vervulde met hoop!

Het lied brengt me ook terug naar een psychosociaal consult van afgelopen week waarin een client tot de ontdekking kwam hoeveel energie er ging zitten in haar overlevingsmechanisme van de strijder. En dat zij een keuze had en gesterkt genoeg om het opgeheven wapen te laten zakken. Dat het dan mogelijk is om echt te luisteren naar wat zo’n pijn heeft gedaan en vervolgens te merken dat erkenning zo’n ruimte brengt. Bijzonder dat slachtoffers kunnen ophouden met dader te zijn!

The voice of the elders coming through the mist (de stem van de oudsten komend door de mist)

Lay the burden down, lay the weapons down (leg de last neer, leg de wapens neer)
It takes courage to learn to forgive (het vraagt moed om te leren om te vergeven)
To be brave enough to listen (om dapper genoeg te zijn om te luisteren)
To live and let live (te leven en te laten leven)
It takes courage to start to forgive (het vraagt moed om te beginnen met te vergeven)

Vorige week tijdens de eerste module “ik en palliatieve zorg” in Tiel kwam ook op tafel hoe je als zorgverlener soms vast kan komen te zitten en dat het dan tijd is om aandacht aan je eigen proces te geven. En hoe ontroerend mooi het dan is als je je kwetsbaarheid durft te delen en ervaart dat je er niet alleen voor staat. Het vraagt dus moed naar jezelf te kijken, maar als je dat doet, merk je ook dat je weer anders kijkt naar de palliatieve cliënt, waar je zorg aan verleent. De woorden van Cicely Saunders krijgen dan ook een hernieuwde betekenis: We will do all we can, not only to help you die peacefully, but also to live until you die (We zullen alles doen wat we kunnen, niet alleen om je te helpen vredig te sterven, maar ook om te leven tot je sterft). Leven en laten leven.

Op 20 februari gaat weer een geaccrediteerde cursus Palliatieve zorg van start, waar nog enkele plekken vrij zijn, zie Overzicht cursusdata – Color Mix Welkom!

(eigen foto, niet de foto genoemd in het verhaal).

De blik van de ander

Rond de jaarwisseling heb ik een aantal keer Dirk de Wachter beluisterd. Wat me toen raakte, was hoe je als mens met al z’n lastigheden en miserie de ander nodig hebt, de nabijheid van de ander, de vriendelijke blik van de ander. “Ik word (mens) in de blik van de ander. Dirk de Wachter beschrijft in zijn nieuwste boek “Vertroostingen” hoe hij in de miserie na een operatie aan uitgezaaide darmkanker, zo sterk de behoefte ervaart aan de menselijke blik.

Die behoefte aan de blik van de ander, ervaarde ik juist ook zo aan het begin van dit jaar. Door de lastigheid van een pijnlijke gordelroos, voelde ik me op dat moment bedrukt, moe en ook wel verdrietig om hoe ik opnieuw zo doorgegaan was zonder goed te luisteren naar mijn lichaam. In een gesprekje met een dierbare vriendin signaleerde ze dat er, in de loop van de jaren dat ze ons kent, in de interactie met mijn partner veel veranderd is. Ik vroeg toen: wat zie je dan? Eerst naar woorden zoekende, toen:  ‘je bent veel steviger’. Dat raakte mij. Zo stevig voelde ik me op dat moment niet, alleen zij zag mij in zijn geheel, heel. Die vriendelijke blik van haar, die mij echt zag, heeft mij zo goed gedaan. Door trauma kan je zomaar vergeten dat “je in wezen heel bent gebleven”, zoals de prachtige training heet van Gwen Timmer, die ik een aantal jaar geleden gevolgd heb. Ben nu met het vervolg hierop bezig, nadat ik in het najaar de opleiding tot rouwtherapeut heb afgerond bij Land van Rouw.
Een andere vriendin herinnerde me eraan dat je de ander zelfs kunt vragen om zijn of haar blik, als je op dat moment niet de beste versie van jezelf bent. Die neem ik mee het nieuwe jaar in.

Gister kreeg ik een foto met een zwaan, ook van een vriendin. Deze foto kwam zo binnen, de grijsblauwe kleuren van het water, de pracht, de stilte en de liefde, waar de zwaan zo het symbool van is. Ik blijf ernaar kijken, nog steeds, het beeld ontroert me. Het raakt zo aan mijn verlangen Liefde te weerspiegelen. Het wonder bestaat om anders te gaan kijken met behulp van de liefdevolle vriendelijk blik van de ander. Ik wens je voor het nieuwe jaar deze blik van de ander toe! En de moed om ernaar te vragen.

Ook in de palliatieve zorg is deze blik zo nodig. Ik krijg terug dat mede door mijn cursussen en begeleiding mensen anders zijn gaan kijken. Naar zichzelf, naar de ander. Welkom bij nieuw geplande cursussen Palliatieve Zorg in Oss, Hoofddorp en Goes, of voor begeleiding!

 

 

In drie maanden tijd is het drie keer in mijn rug geschoten. Blijkbaar iets dat mijn aandacht vraagt. In deze blog ga ik in op bovenstaande vraag en wat de waarde is van luisteren naar je lijf.

Mijn zwakke plek is mijn rug. Jaren geleden, net aangekomen op ons vakantieadres op een eilandje voor de Zweedse kust, en net een paar maanden moeder, schiet het in mijn rug. Ik reageer stoïcijns. Gewoon op je tanden bijten, heeft mijn vader me geleerd. Volgens de arts daar, is het een protrusie, uitstulping van de tussenwervelschijf. Ik zou met een helikopter terug moeten. Gelukkig bleek dat uiteindelijk niet nodig te zijn.

Sindsdien vergezellen mij deze acute rugklachten zo eens in de paar jaar. Dit keer schiet het er in als ik aan het sporten ben, eerst tijdens hardlopen, dan tijdens Pilates. Mijn eerste reactie: “ach ja, iedereen heeft wel wat”. Mijn neiging tot bagatelliseren herken ik gelukkig. Helpt om te overleven. Maar bagatelliseren weerhoudt me ook om de pijn toe te laten. Om vragen toe te laten en te zien wat er speelt.

Ik besluit dit keer om bij de pijn te blijven en te voelen wat het met me doet. Mijn rug doet echt pijn. Ik moet afspraken afzeggen. Verdorie. Ik laat mijn boosheid toe. Daaronder komt verdriet te voorschijn, er komen tranen. Daarna herken ik een diepere laag van angst en spanning. Spanning om deel te worden van een nieuwe groep van mijn vervolgopleiding bij Land van Rouw.

Naast het maken van een afspraak met de fysiotherapeute, besluit ik om mijn vraag “wat heeft mijn rug te vertellen?” in te brengen bij mijn supervisor. Zij werkt o.a. met het proces van resonantie in opstellingen. Hierin ben ik zelf ook geschoold. Zo waardevol wat ik door dezelfde supervisor en rouwtherapeut me eigen heb gemaakt. Intussen weet ik dat ik blinde vlekken heb, niet alles alleen kan en hoef te doen en dat een ander kan resoneren wat ik zelf niet zie of voel. Ook dit keer.  Er wordt duidelijk wat in mijn lichaam is opgeslagen. Mijn angst afgewezen te worden, niet welkom te zijn. Hoe ik me daarom schrap zet en al mijn spieren aanspan. Na waar-nemen, herkenning en erkenning van dit oude zeer, stem ik af op dat wat zacht, warm en liefdevol is in mij. Zie hoe nodig het ooit was dat ik zo reageerde en welke impact dat nu nog heeft. Niet alleen zachter, maar ook vastberaden en zonder oordeel de weg te gaan om dat wat gezond is te versterken, wat verwond is aandacht te geven en mijn overlevingsmechanismen beter te leren kennen. Met mildheid, zorg en aanwezigheid. Zo verhelderend,  ontroerend en ontspannend.

Voor mij is het ook een praktische oproep om te bewegen vanuit souplesse. Dus eerst warmlopen voordat ik ga lopen; iets wat ik op mijn atletiekclub heb geleerd, maar zomaar weer vergeet te doen. Eerst ontspannen voordat ik mijn pilatesoefeningen ga doen. Tijd nemen om me te richten op mijn ademhaling. Dat vraagt pauzeren, oefenen en doen. Elke keer opnieuw. Net als cooling-down.

Hoe je in je vel zit doet ertoe. Niet los te zien van werk, niet los te zien van wie we zijn en wat we meegemaakt hebben.  Ook bij zorgverleners in de palliatieve zorg. In mijn cursus Palliatieve Zorg en Teamontwikkeling geef ik daar aandacht aan. We gebruiken hierbij het enneagram, dat ons bewust maakt van hoe we voelen, denken en doen. Voor ogen komt mij een zorgverlener, die sterk, stevig en stoer in haar leven en werk staat. Die weinigen haar kwetsbaarheid laat zien. Een muur om zich heen heeft. Als zij echter kan kijken naar haar verdriet om haar jong overleden vader, komt zij ook in contact met haar eigen kwetsbaarheid, warmte en zachtheid. Hoe kostbaar, een zorgverlener die haar gevoel en tranen durft te laten zien en nu kan verbinden! Die ook haar hartcentrum erbij betrekt. En zo completer in haar leven en werk staat.

Herkenbaar? Ook bereid te onderzoeken wat je lijf te vertellen heeft? Welkom. Geen punt als je vraag nog niet zo duidelijk is. Dan verkennen we die samen. Kan ook via Zoom.

Als je het bericht krijgt dat je levensverwachting nog een aantal weken is, is dat heftig en intens verdrietig. Weliswaar is er niets zo moeilijk als aangeven wat de levensverwachting is, maar het levenseinde komt wel in zicht. Goed om dan over de weg naar het levenseinde te praten, ruimte te nemen voor het afscheid en voor verdriet. En wat het betekent om zo comfortabel mogelijk te zijn tot het einde. Maar ook om te leven tot het einde. Niet alleen maar met het afscheid en einde bezig zijn, maar ook met wat en wie er nu is, met dat wat plezier, alles wat mooi is en afleiding geeft. Sowieso doet ieder dat op zijn eigen unieke manier. Cicely Saunders verwoordde het zo:

You matter
because you are you,
and you matter
to the end of your life.
We will do all we can
not only to help you die peacefully,
but also to live until you die

Als iemand niet meer uit bed komt, niet meer eet, hooguit een slokje water drinkt, geen tabletten meer kan slikken, veel en diep slaapt, kan je zeggen dat de stervensfase is aangebroken. Deze fase wordt wel ieders laatste pad (“final common pathway”) genoemd.

In onze samenleving is het sterven geen alledaags gespreksonderwerp. Ook merk ik dat er weinig kennis over is. Onlangs werd ik bij het sterfbed geroepen van een vriendin “Is dit nu reutelen?” was de vraag. Het feit dat haar naasten erop bedacht waren en te weten dat de stervende er geen last van had, voorkwam veel schrik. Daarom ben ik blij met deze infographic, het reikt kennis aan en geeft woorden aan het stervensproces. Vandaag door de V&VN gepresenteerd.

 

Zelf ben ik meermaals aanwezig geweest bij het stervensproces en het moment van sterven. Het blijft een bijzondere ervaring. Soms zie je dat de stervende oplicht als ze iets ziet wat wij niet zien, maar wat de achterblijvers sterk het gevoel geeft dat de stervende gehaald wordt. Gister sprak ik een geestelijk verzorger, die aangaf zo te voelen dat de ziel bleef leven. Dat herken ik en het blijft een mysterie, waar verschillend over wordt gedacht en geloofd. Een mooi boek over de ervaringen op de grens van leven en dood is “In het licht van sterven”, van Ineke Koedam. Ook mede door haar hand is het tijdschrift Drempel uitgebracht bij het Expertisecentrum Sterven, een magazine over leven met sterven, zeer informatief. Vast onderdeel van mijn waakmand.

In de module “Besluitvorming rond het levenseinde” van de cursus Palliatieve Zorg gaan we dieper in op de rol, plek en beleving van de zorgverlener. Er vindt bewustwording plaats, herkenning en erkenning. Cursisten geven aan zich steviger te voelen na afloop. Verrijkt. Ook doen de individuele enneagram interviews en coaching gesprekken via Zoom goed. Ervaren als persoonlijk, nabij en veilig, heerlijk thuis zonder gereis. Er zijn nog een aantal plaatsen vrij in september in Oss en in Maastricht. Nog twee plekken vrij in Eindhoven; die in Elsloo en Amsterdam zitten vol. Meld je aan als je wil deelnemen! Voor een overzicht klik hier

De vervolgcursus Teamontwikkeling Palliatieve Zorg is ook van start gegaan. Wat deze cursus van je vraagt, is de bereidheid naar jezelf te kijken, zoals hoe jezelf met verlies en rouw omgaat. Vooralsnog wordt deze in company gegeven, maar vanaf januari ook in Oss!

PS: hier is een pdf van de infographic-sterven

Hoe ben jij op weg gegaan het nieuwe jaar in? Zonder kleerscheuren? Of een veer gelaten? Met een rugzak vol verdriet? Neem je ook geschenken mee?
De post bracht een geboortekaartje met bovenaan de tekst “liefde is het enige wat zich vermenigvuldigt als je het deelt”. Als liefde stroomt, wordt iets heel moois geboren, het leven!

Soms echter blokkeert de levensenergie. Zit er iets heel pijnlijks in de weg. Of is de pijn zo overspoelend dat je brein het niet aankan. Dan schiet je als vanzelf in de overlevingsstand. Om overeind te blijven. Als je door moet, zoals veel zorgverleners nu. Dan verdoof je je gevoelens, verander je je eerste impuls naar sociaal geaccepteerd gedrag, onderdruk je je eigen behoeften, vereenzelvig je je met je rol, verinnerlijk je een ideaalbeeld van de ander, sluit je je gevoelens af en isoleer je je, kets je vervelende gevoel af op een ander, die dan de schuld krijgt, rationaliseer je, ontken je wat jou pijn doet. In het kort de negen afweermechanismen van het enneagram. Bij overspoeling helpend, maar niet op langere termijn. Herken je jouw overlevingsmechanisme?

Ik herken intussen de mijne: ik kan mijn gevoelens verdoven, bagatelliseren of omhoog mijn ladder op naar de hemel. Ik weet nog dat ik begin maart corona gelijkende symptomen had. Ik voelde me zo bang, wetende dat als het corona zou zijn, mijn situatie zomaar kon omslaan. Een gouden leidraad  voor mij, was “voelen, voelen en nog eens voelen”. Ik deed dat, kon erbij blijven, ik “verduurde”. Ik voelde toen ook heel sterk de behoefte om me te uiten, mijn angst te delen, het niet langer alleen op te knappen. Het hielp me enorm dat er iemand was die alleen maar luisterde en me vasthield. Het bijzondere is dat ik merkte dat angst, verdriet of boosheid te dragen is. Als ik gevoelens verwelkom. Als ik mezelf verwelkom. In liefde. En dan kan ik delen.
“Je hebt te verduren dat het onzeker, ongemakkelijk en pijnlijk is, veel langer dan je vooraf of in het begin inschatte. Verduren: het duurt en het duurt en het duurt, er lijkt geen einde aan te komen, vaak in combinatie met afzien en lijden” (Riet Fiddelaers-Jaspers in haar nieuwste boek Natriltijd). Mijn dochter en ik hebben de gewoonte elkaar een engel met kerst te geven. Niet voor niets dat ik juist de engel van het (on)geduld kreeg, die mij leert dat wachttijd mijn tijd is.

Ook neem ik als geschenk het woord “vastberaden’ mee 2021 in, als uitdaging. Sinds kort doe ik mee met een leesclub. Ons eerste boek was Mrs. Degas van Arthur Japin. Prachtig, unaniem. Mooi om te zien hoe we ieder met een verschillende bril dit boek hebben gelezen. Ik met een traumabril op. Bijzonder te lezen dat een trauma geen levenslange veroordeling hoeft te zijn. Dat je kan leren omgaan met verlies. Dat je te midden van groot verlies opmerkelijk krachtig en vastberaden kan zijn.

Dat zie ik bij een vriendin, die net de diagnose uitgezaaide alvleesklierkanker heeft gekregen. Krachtig en vastberaden haar lot aannemende in verdrietige vrede. Bij de zorgverleners, die ik afgelopen jaar in training of coaching had. Die uitreikten als het hen teveel werd. Charley Mackesy heeft dit uitreiken naar elkaar prachtig weergegeven in zijn boek “De jongen, de mol, de vos en het paard” (zie tekening).
Zullen we er zo voor elkaar zijn dit nieuwe jaar? En zo verduren en volhouden?!

 

Gister heb ik aandacht besteed aan Allerzielen door een kaars aan te steken en stil te zijn. De kaars, jaren geleden gekregen van mijn zoon, nadat hij “een kaarsje branden” eerst maar voodoo gedoe vond. De binnenkant van de kaars is hol en er kan elke keer opnieuw een waxinelichtje in. Ik steek deze kaars dit keer aan om stil te staan bij de gestorvenen om mij heen.
Yvonne komt in beeld, begin dit jaar het leven losgelaten. Aan de ene kant is daar het gemis, de pijn, bij haar ook fysiek, aan de andere kant de glimlach waar ze mee stierf. Het roodborstje en de specht brachten haar toen in het hier-en-nu. Nu brengen zij mij naar haar daar-en-dan.
Dan komt Joris in herinnering, die op zijn 27^e is gestorven. Ik voel de pijn, het verdriet en het gemis, ook van zijn moeder. Je kind verliezen, wat een enorm groot verlies. Mijn woorden stokken. Ik zoek die in het boek “Jij wordt gekend” van Floortje Agema en lees:

LICHT EN DONKER
Licht bracht jij
licht en verwondering
zo mooi als licht kan zijn
als je mag houden van een kind
…….
donker werd de wereld
toen jij ons achterliet
wij zoeken leven in de diepte
van missen en verdriet
….
licht en donker
donker en licht
vullen mijn hart alle dagen
liefde straalt voorbij de pijn….

Zo bijzonder om nu inderdaad van zijn moeder te horen dat de liefde van Joris voelbaar aanwezig is.
Ook sta ik stil bij mijn clienten, die gestorven zijn. Ook daar was donker en licht. Donker in de weigering van een vader om een van zijn dochters nog te zien. Licht dat dezelfde vader de warme handen van zijn vrouw kon aannemen. Een andere client, die na een huwelijk vol vechten, op haar sterfbed werkelijk stromende liefde kon uiten naar haar man, het voelde voor mij als een godswonder. Verder is daar de opa van iemand dichtbij, overleden aan het grillige Corona virus. Verdrietig en ook troostend dat zij als dierbaren nu wel samen aanwezig konden zijn bij zijn sterven.

Als ik na een half uur de kaars uitblaas, voel ik mij gek genoeg verrijkt. Ik besef dat mijn kaars branden, aandacht richten is op verlies en op herstel. Daarmee donker en licht insluitend. Het duale procesmodel (bron tekening: In de wolken) geeft mooi weer dat het heen en weer gaan van verlies naar herstel veerkracht voortbrengt. Een aantal gezichten van collega’s in de zorg komen me voor ogen. Zij hebben grote verliezen geleden. Zijn doorgegaan met zorgen. Maar ook doorgegaan met momenten te nemen voor een warm bad en momenten om hun kwetsbaarheid te delen. Want rouwen doe je samen. Veerkracht is wat ik zie bij hen. Hopelijk blijven ze ruimte nemen voor herstel en reiken ze uit als het ondoenlijk lijkt. Ik zal er zijn en mijn kaars blijven aansteken, ook na Allerzielen, voor alle zielen dichtbij.

Kalmeren, rouw en heling

In deze blog wil ik graag een oefening delen, die je zenuwstelsel kalmeert en verbindend werkt. Ook deel ik mijn ervaring van de verstrooiing van de as van iemand dichtbij. En breng ik je op de hoogte van mijn aanbod van gratis begeleiding aan zorgverleners en mantelzorgers.

De oefening Houd-jezelf-vast heeft mij erg  geholpen toen ik in maart last had van flinke hoestbuien, die mij benauwden en beangstigden. Ik merk keer op keer dat tijdens deze oefening iets in mij verschuift of dat mijn ademhaling zakt. Dat ik me bewuster word van mijn grenzen. Voor mij is het ook een oefening, die me verbindt met mezelf, helpt te zorgen voor mezelf, liefdevol te zijn naar mezelf.

Deze oefening om jezelf te kalmeren heb ik  geleerd van Gwen Timmer van Praktijk Parabel, toen ik bij haar afgelopen voorjaar de traumatraining volgde. Gwen heeft deze oefening van Peter Levine (auteur van het boek “De tijger ontwaakt”), de illustratie is van Heidi Hanson. De oefening is bedoeld voor het reguleren van jezelf als je te maken hebt met PTSS symptomen, overspoelende gevoelens van angst, onrust, woede, paniek of onbeweeglijkheidsreacties. Zie hier de instructies.

Afgelopen zondag is de as verstrooid van iemand dichtbij, uitgesteld door corona, op een plekje in de duinen, aan de zee, volgens haar wens. Diep geraakt door hoe alles samenkomt. Die dag ging de vraag uit een krantenartikel regelmatig door me heen:  “Misschien is er toch een plek, een sterrenhemel, waarvandaan de doden spreken?” Anna Enquist schrijft in haar nieuwe bundel “Aanvaard de groet uit hun verte”. Betekenisvol was het dat een van de naasten háár wens en antwoord verwoordde. Ontroerend te merken dat gezien en gehoord worden zo troostend is.

Intussen heb ik me aangemeld voor extra coaching in de zorg met sterk in je werk op vrijwillige basis, voor zorgverleners en mantelzorgers, voor een bepaalde tijd. Ik merk dat de corona crisis kan raken aan eerder doorgemaakte rouw, verlies of trauma. Zeker als dat zich heeft opgestapeld, stapeltjesverdriet. Dit kan gepaard gaan met een gevoel van grote eenzaamheid en afgesloten zijn van de ander(en), van machteloosheid of hulpeloosheid. Ik merk ook dat in begeleiding angst of verdriet niet langer afgesplitst wordt, maar doorvoeld, doorwerkt en geïntegreerd wordt. Hierdoor kom je echt sterker te staan, ook in je werk. Mocht je behoefte hebben aan extra coaching, meld je aan of neem contact op met mij! Je hebt het rouw –of helingsproces wel zelf aan te gaan, maar het hoeft niet alleen!

Maak jij je ook zorgen over het  coronavirus? Ik wel. En probeer daar mee om te gaan. In deze blog daar meer over, verder iets over een meegemaakt sterfbed en nieuws over mijn cursus Teamontwikkeling.

Afgelopen weekend kwam ik een samenvatting tegen van het webinar van de Federatie Medische Specialisten, dat begon met bovenstaand “codewoord = samenwerking”. En als subtitel “Let op elkaar en let op jezelf”. Wat me trof was de open houding om te willen leren van alle collega’s door het uitwisselen van ervaringen in het omgaan met het coronavirus m.b.t. de zorg voor hun patiënten. Samenwerking, zorg voor elkaar en voor jezelf zo cruciaal in deze onzekere tijden!

Mogelijk (maar niet getest) heeft het  Coronavirus ook bij mij zijn uitwerking. Bijna twee weken geleden ben ik enkele dagen ziek geweest (koorts, misselijk, diarree, hoesten) en afgelopen vrijdag kreeg ik opnieuw koorts met flinke hoestbuien. Buiten de hoestbuien ben ik niet benauwd, heb geen koorts meer  en mijn saturatie is goed. Ben dus nu aan het uitzieken en deel ik graag wat mij tot nu toe heeft geholpen. Naast de nodige sapjes, kippensoep, handen wassen zonder ringen, social distancing, appjes, beeldbellen en zonnestralen.

Met het coronavirus in het achterhoofd, ervaar ik een hoestbui als beangstigend. Het helpt me om mezelf daarna te ontspannen door de 4-7-8- oefening: 4 tellen inademen door de neus, 7 tellen vasthouden en dan 8 tellen uitademen door de mond met iets op elkaar geperste lippen. En dat 4 keer achter elkaar. Twee keer per dag. Deze oefening doe ik ook vaak als ik niet kan slapen. Een langere uitademing dan de inademing kalmeert.

Ook heb ik het zingen herontdekt. Tijdens het lezen van een mail, waaruit zorg voor de zorgenden sprak, ging een song door me heen: “We shall overcome someday”. Ik ben het gaan zingen. Ik merk dat het stem geven aan dat wat angstig of verdrietig, maar ook aan dat wat hoopvol is in mij, me echt goed doet. Als je dit lied misschien ook wil zingen, gebruik dan deze link:

Een oproep op Facebook om te kijken naar hoe je (voor)ouders omgingen met oorlogen, verliezen, (watersnood)rampen en ernstige ziekten, sprak me aan. Het beeld van mijn vader (met dementie) kwam voor ogen. Naar protestantse gewoonte werd er na de maaltijd uit de bijbel gelezen. Hij las zonder haperen (!) ook de laatste zin “Ons resten geloop, hoop en liefde, deze drie, maar de grootste daarvan is de liefde”,. Hij keek me aan en zei “Mooi, hee”. Het ontroerde me toen en nu weer opnieuw. Hoe mooi, liefde is de ander liefhebben evenals jezelf!  Zo’n tijd van stille aandacht heb ik overgenomen en brengt me rust. Aan mij is het nu om zelfzorg (liefde voor mezelf) toe te passen.  Hoe deden jouw (voor)ouders dat?

Het belang van samenwerking heb ik ook ondervonden tijdens de stervensfase van mijn schoonzusje. In mijn laatste blog heb ik over haar geschreven. Hoe moeilijk zij het vond om afscheid te nemen. En toch was ze in staat om op het allerlaatst aan te geven dat ze de keuze had gemaakt om los te laten. Wat heeft ze liefdevol afscheid van ons genomen. Toen ze aangaf zover te zijn, werd de palliatieve sedatie ’s avonds laat nog gestart. Dit dankzij de bereidwilligheid van de huisarts om direct langs te komen. Dankzij de verpleegkundige die de sedatiepomp aan kwam sluiten. Dankzij haar geliefden, die haar gezegd hadden dat ze mocht gaan. Diezelfde nacht nog is ze rustig ingeslapen met vredige trekken en een glimlach om haar mond. Hier was zelfzorg en zorg voor elkaar.

Onlangs kreeg ik bericht dat de V&VN mijn cursus Teamontwikkeling heeft geaccrediteerd met 18 punten! Ik ben heel blij met deze erkenning. Bovendien is het deskundigheidsgebied Palliatieve Zorg toegevoegd. Ook hier gaat het over samenwerking, zelfzorg en zorg voor elkaar. Of ik 14 april deze training incompany bij PrivaZorg kan gaan geven, is natuurlijk nog maar de vraag. Maar wat in het vat zit, verzuurt niet! Wil je meer lezen? Kijk dan hier.

Rest mij je toe te wensen: “let op elkaar en let op jezelf!”

Afscheid: vasthouden en loslaten

Van dichtbij maak ik mee, hoe zwaar het is om afscheid te nemen. “Zij” staat er vlak voor. Ze liet me deze afbeelding zien en zei:  “ik sta ook in de rij, op een gegeven moment ben ik aan de beurt, de dood hoort bij het leven.” Bijzonder van haar te horen hoe ze geraakt was. Toen ze op haar 48^e de prognose van 6 maanden had gekregen, vertelde ze me dat ze de dood als een grote zwarte wolk voor zich zag en dat beeld probeerde weg te drukken. Nu, ruim 5 jaar later, kan ze ernaar kijken, vanuit dankbaarheid. Nu begint ze er vragen over te stellen. En het aller moeilijkste onder ogen te zien, haar angst om haar geliefden nooit meer te zien. Hoe dapper, om het zo op haar manier te doen, stap voor stap.

Het thema afscheid (met de twee polen vasthouden en loslaten) vind je ook als een van de vijf spanningsvelden in het middeleeuwse Ars Moriendi model. In zijn boek Van levenskunst naar stervenskunst werkt Carlo Leget dit model uit. Ik gebruik het model ook in het onderdeel Spirituele Zorg van mijn cursus Palliatieve Zorg. Een model helpt om met afstand naar de situatie te kijken, om te zien wat er speelt en zo dit mooie, maar complexe werk vol te houden. Ik merk dat het een hulpmiddel is, evenals het enneagram, om innerlijke ruimte te scheppen, zodat je als zorgverlener levensvragen kunt bespreken.

Vasthouden is vaak nodig voordat je los kunt laten: je verdriet, pijn of angst vasthouden, onder ogen zien en ermee omgaan. Vasthouden kan ook door mooie herinneringen te koesteren of lieve woordjes in je oor te fluisteren, zoals een vriendin die hoorde bij het afscheid van een goede vriend.
Bij weinig innerlijke ruimte wordt het vastklampen in plaats van vasthouden. Zoals de dochter van een cliënt zich aan haar moeder vastklampte op haar sterfbed, omdat het verlies van haar vader 7 jaar daarvoor traumatisch voor haar geweest was. Voor deze dochter was het nodig eerst haar angst vast te houden, te herkennen en erkennen. Van daaruit kon ze loslaten.
Aan de hand van diverse casussen heb ik  met een groepje gedreven zorgverleners in Rotterdam het Ars Moriendi model uitgewerkt . Ook  heb ik workshops Spirituele Zorg gegeven voor een aantal grotere groepen.  Een van de deelnemers zei :“Hier gebeurt iets heel bijzonders dat in deze veilige setting mensen eerlijke verhalen delen in alle kwetsbaarheid”. Dan voel ik me geraakt, dankbaar dat ik zo’n proces mag begeleiden. Hoop dat 4 februari in Maastricht weer te gaan doen, er zijn nog plekken vrij!

Ik werd onlangs attent gemaakt op een visualisatie oefening van de dood (Guardian).  De achterliggende gedachte van deze oefening is dat het visualiseren van de dood helpt om deze te accepteren en doodsangst te verminderen. Ik heb deze oefening gedaan; het was een bijzondere gewaarwording en ik kan me voorstellen dat het inderdaad zo werkt. Het meest bezondere was om gewaar te worden dat er “iets” in je blijft bestaan, dat niet sterft, datgene wie je ten diepste bent, jouw zelf, je ziel, jij als stille getuige, observator…. Als angst ontspant, komt er vertrouwen. Bij mij het vertrouwen dat de gestorvenen om ons heen zijn als een wolk van stille getuigen. Een grote hulpbron voor mij.
Voor anderen die geloven dat er na dit leven niets is, biedt Irvin Yalom in zijn boek Tegen de zon inkijken hulp om met doodsangst om te gaan. Ook hij  banadrukt het belang van stilstaan bij je eigen sterfelijkheid voor je psychische gezondheid. Zodat we tot afscheid kunnen komen, zoals de dochter, die na het vasthouden eindelijk naar haar moeder kon zeggen Je mag gaan, wat ook dichtbij nadert, mooi verwoord door Hans Stolp:

Ga maar, en laat los.
Je hebt een stille winst behaald
op wat je hier,
op aarde, te doorleven kreeg.
Je bent gegroeid door stormen heen,
je bent gerijpt –
en wij, wij lazen de wijsheid
die in jou rijpen mocht
aan je ogen, aan je woorden af.